In een bericht aan Kerk in Nood (ACN) beschreef zuster Ofélia Robledo Alvarado de angst die zij voelden tijdens de inbraak. “Een groep van 18 mannen kwam onze missie binnen, gewapend met machetes, ijzeren staven en wapens. Acht mannen kwamen het huis binnen. De anderen bleven buiten om de poorten te bewaken en de bewakers in bedwang te houden. We waren doodsbang toen we hen onze kamers zagen binnenkomen. Ze eisten geld en namen mee wat ze maar konden vinden. Ze hebben onze computers, mobiele telefoons en het weinige geld dat we hadden gestolen.”

Samengedreven in kapel

Het ergste moest echter nog komen, want de criminelen dreven de zusters de kapel in en dwongen hen te knielen. “We dachten dat ze de kapel met ons erin in brand zouden steken. In plaats daarvan dwongen ze zuster Esperanza in het midden van de kapel te knielen. Ze hieven een kapmes om haar hoofd voor onze ogen af te hakken. Ik smeekte hen haar niet te doden. Ze hadden alles wat we bezaten al meegenomen. Ik smeekte om genade. Het waren vreselijke momenten, maar godzijdank lieten ze haar gaan”, vertelt zuster Ofélia.

Op zoek naar pupillen

Toen de gewapende mannen het terrein verlieten, gingen de zusters op zoek naar hun pupillen. Ze waren doodsbang dat hen iets was aangedaan of dat ze waren lastiggevallen. “Godzijdank vonden we ze rustig en ongedeerd. Dit was de eerste keer in 17 jaar dat onze missie werd aangevallen. Niemand is ooit met kwade bedoelingen ons huis binnengedrongen”, zegt zuster Ofélia.

“Maar de golf van terrorisme die in 2017 begon, heeft alles veranderd. We leven in een onveilige situatie in de hele provincie Cabo Delgado, en het trieste is dat zelfs de politie en het leger betrokken lijken te zijn bij deze georganiseerde bendes. Dus we moeten maatregelen nemen om onszelf en de meisjes te beschermen.”

Beveiliging nodig

De Mercedarische zusters hopen nu geld in te zamelen om beveiligingscamera's en tralies voor de ramen te installeren. In totaal heeft het gebouw – inclusief de woonruimte van de zusters, het tehuis voor de meisjes waar zij voor zorgen, de kapel, het gastenverblijf en de studeerkamer – 70 ramen. Het vergt dus een behoorlijke investering.

Tweede overval in afgelopen weken

De overval op het huis van de Mercedarische zusters was de tweede in de afgelopen weken. Slechts enkele dagen eerder werden ook de paters van La Salette in Mieze beroofd door mannen die, gewapend met machetes, in het holst van de nacht toesloegen. Gelukkig raakte geen van de religieuzen gewond.

De provincie Cabo Delgado, in het noorden van Mozambique, wordt sinds 2017 geteisterd door een jihadistische opstand. De recente aanvallen op de missieposten zijn echter niet uitgevoerd door islamitische opstandelingen. De algemene verslechtering van de veiligheidssituatie – grotendeels veroorzaakt door de opstand – heeft echter bijgedragen tot een toename van het gewapende geweld in de hele provincie Cabo Delgado. Bovendien hebben ernstige armoede en een gebrek aan middelen, eveneens een gevolg van de opstand, geleid tot golven van diefstal en berovingen.

Noodhulp en beveiliging

Zuster Aparecida Ramos Queiroz, verantwoordelijk voor de projecten van het bisdom Pemba, bevestigde aan Kerk in Nood (ACN) dat er dringend veiligheidsmaatregelen nodig zijn om de kloosters in het bisdom te beschermen. In 2023 werd het klooster van haar eigen congregatie in Metoro aangevallen. Kerk in Nood (ACN) biedt noodhulp aan het lokale bisdom Pemba om een deel van de één miljoen ontheemden te helpen. Ook werkt de pauselijke stichting nauw samen met het bisdom bij de verbetering van de veiligheid in de kloosters en missiehuizen.

De ontheemde gezinnen bevonden zich in gebouwen die waren omgebouwd tot tijdelijke onderkomens op het marktplein in Yelewata, vlakbij Makurdi. Daar stormden de militanten binnen en riepen “Allahu Akhbar” ('God is groot'), voordat ze naar willekeur mensen doodden.

Eerder kerk als doelwit

In een verslag uit eerste hand aan de katholieke hulporganisatie Kerk in Nood (ACN) vertelden lokale geestelijken dat de politie eerder die avond een aanval had afgeslagen. Aanvallers probeerden namelijk eerst de St. Joseph kerk in Yelewata te bestormen, waar tot 700 ontheemden lagen te slapen. Toen dat mislukte, gingen de militanten naar het marktplein van de stad. Daar gebruikten ze brandstof om de deuren van de verblijven van de ontheemden in brand te steken. Vervolgens openden ze het vuur op het gebouw waar meer dan 500 mensen lagen te slapen.

Gecoördineerde aanval

De eerste berichten bevestigden dat zeker 100 mensen zijn omgekomen tijdens de drie uur durende slachtpartij. Latere gegevens, verzameld door het comité voor Gerechtigheid, Ontwikkeling en Vrede van het bisdom Makurdi (FJDP), schatten het totaal op 200.  Het dodental maakt het tot de ergste gruweldaad in een regio waar het aantal aanvallen plotseling is toegenomen. Er zijn steeds meer tekenen dat er een gecoördineerde aanval aan de gang is om de gehele christelijke gemeenschap te dwingen de regio te verlaten.

Ondertussen proberen kerkleiders grote aantallen mensen te helpen. Velen onder de aanwezigen bij de slachtpartij hadden hun toevlucht gezocht in Yelewata vanwege eerder aanvallen van de Fulani op hun gemeenschap, elders in de deelstaat Benue. Zij zijn nu de stad ontvlucht naar naburige steden en dorpen.

Tot 200 doden: overal lijken

In een gesprek met Kerk in Nood (ACN) vanuit Yelewata, minder dan 12 uur na de gruweldaad, beschrijft de pastoor van de stad, Ukuma Jonathan Angbianbee, hoe hij en andere ontheemden ternauwernood aan de dood ontsnapten. Ze vielen op de grond van de pastorie van de kerk bij het geluid van geweervuur: “Toen we de schoten hoorden en de militanten zagen, vertrouwden we ons leven toe aan God. Vanmorgen dank ik God dat ik nog leef. Wat ik vervolgens zag was echt gruwelijk. Mensen werden afgeslacht. Overal lagen lijken verspreid.”

In een eerste rapport van de FJDP, nadat de medewerkers net de plaats van het bloedbad hadden bezocht, stond: “Het was een doorn in het oog - geen lust voor het oog. Sommige [lichamen] waren onherkenbaar verbrand - baby's, kinderen, moeders en vaders gewoon weggevaagd.” Pater Jonathan zei dat sommigen zo erg verbrand waren dat het moeilijk was om ze te identificeren.

Plaats als relatief veilig beschouwd

De priester zei dat Yelewata duizenden ontheemden uit naburige dorpen had opgenomen - omdat het als relatief veilig werd beschouwd. De stad, gelegen aan de hoofdweg naar Abuja – is nu grotendeels verlaten. Velen zoeken hun toevlucht in het nabijgelegen Daudu en Abagena.

Pater Jonathan zei dat hij en anderen de aanvallers identificeerden als Fulanis en dat de aanval zorgvuldig was gecoördineerd,. “De militanten bereikten de stad vanuit meerdere zijden en maakten gebruik van de dekking van hevige regenval om hun aanval in te zetten. Er is geen twijfel mogelijk over wie de aanval heeft uitgevoerd. Het waren zeker Fulanis. Ze schreeuwden 'Alahu Akhbar'.”

Kritiek op veiligheidstroepen

Pater Jonathan en andere geestelijken in het bisdom Makurdi bekritiseerden de veiligheidsreactie op de aanval. Volgens hen was de politie die de militanten tegenhield om de kerk binnen te gaan, slecht uitgerust en niet in staat om de aanval op het nabijgelegen marktplein te voorkomen.

 “De ochtend na de aanval was er veel politie en andere beveiliging, maar waar waren ze de vorige avond toen we ze nodig hadden?” Hij vervolde: “Dit is verreweg de ergste gruweldaad die we hebben gezien. Niets komt ook maar in de buurt.”

Paus Leo XVI bidt voor slachtoffers

In zijn toespraak tijdens het Angelus op zondag 15 juni zei Paus Leo XIV dat hij bad voor degenen die “op brute wijze gedood” werden in “een verschrikkelijk bloedbad”, waarvan de meesten ontheemden waren “die onderdak kregen bij de lokale katholieke missie”. De paus zei dat hij bad voor “veiligheid, gerechtigheid en vrede” in Nigeria. Hij voegde eraan toe dat hij in het bijzonder dacht aan de “christelijke gemeenschappen op het platteland van de staat Benue, die onophoudelijk het slachtoffer zijn geworden van geweld”.

De aanval van vrijdagavond vormt een nieuw dieptepunt in de aanvallen in de regio Makurdi, waar meer dan 95 procent katholiek is. Meer dan 100 mensen werden gedood tijdens aanvallen die drie weken geleden begonnen. Daarbij zijn meer dan 5.000 mensen ontheemd raakten. Kerkleiders hebben herhaaldelijk opgeroepen tot internationale hulp. Vanwege de omvang en aard van de aanvallen stellen zij dat er een plan van militante jihadi's aan de gang is om land in beslag te nemen en de regio etnisch te zuiveren van haar christelijke aanwezigheid.

Nigeria is één van de landen die geraakt worden door christenvervolging. Naast terroristische organisaties als Boko Haram, hebben ook etnische Fulani militanten en criminelen het gemunt op christenen. Meer weten? Klik hier voor meer informatie, films en ons rapport over de motieven, plaatsen en impact van christenvervolging wereldwijd.  

Foto: © Diocese of Makurdi

De eerste benedictijnse zusters die vanuit de Democratische Republiek Congo in Tsjaad aankwamen, beschouwden het als een bijzondere genade om deel te mogen nemen aan het 'avontuur' van deze nieuwe stichting. Ook de lokale bevolking had hoge verwachtingen van dit nieuwe klooster, hoewel de meesten van hen weinig kennis hadden van het kloosterleven. De jonge zusters die naar Tsjaad kwamen, waren geïnspireerd door de nieuwe missie die hun was toevertrouwd. Ze gingen met veel moed en enthousiasme aan de slag om deze te vervullen.

Geen stromend water

In het dorp Lolo in het bisdom Mondou was aanvankelijk niets: geen school, geen stromend water, geen ziekenhuis, en de meeste mensen konden niet eens lezen of schrijven. Sinds het klooster in mei 2005 werd gesticht, hebben de zes benedictinessen ook een geestelijk centrum, een kleuterschool en een basisschool opgericht. Ze zetten zich ook in om vrouwen en meisjes te leren lezen en schrijven en om meisjes en jonge vrouwen, die tot op de dag van vandaag vaak tot een vroeg huwelijk worden gedwongen, een praktische beroepsopleiding te bieden. Vooral voor deze vrouwen en meisjes is de aanwezigheid van de zusters een grote steun.

Een van armste landen ter wereld

Maar Tsjaad is een van de armste landen ter wereld. Het is daarom voor het klooster moeilijk om in zijn eigen onderhoud te voorzien. Zuster Victorine, de priorin, schreef ons eerder: “De weinige middelen die we van buitenaf ontvangen, zijn niet voldoende en we hebben moeite om in de basisbehoeften van het klooster te voorzien, zoals voedsel, medicijnen en kleding, maar ook in de geestelijke behoeften, zoals de opleiding van onze jongere zusters, retraites en geestelijke oefeningen.”

Zelfvoorzienend én dienend

Met uw steun van 8560 euro hebben de Benedictinessen een klein landbouwproject opgezet om in hun eigen onderhoud te voorzien. Met het geld dat u heeft gegeven, konden zij landbouwwerktuigen, zaden en een paar koeien kopen. Zij hebben nu een stuk land van zes hectare. Op een stuk land van twee hectare verbouwen zij gierst en sesam voor eigen gebruik. Verder verbouwen zij aardnoten voor de verkoop. Een deel van de opbrengst wordt vervolgens opnieuw in het project geïnvesteerd, zodat het succesvol kan worden voortgezet.

Eerste missionaire ervaring

Zuster Myriam komt oorspronkelijk uit de Democratische Republiek Congo. Zij vertelt ons: “Ik doe mijn eerste missionaire ervaring op in Tsjaad. De gemeenschap hier is jong en daarom moeten we heel hard werken, vooral met onze handen. Ik heb geleerd hoe ik de trekdieren moet leiden en de velden moet ploegen, en ook hoe ik gierst moet verbouwen.”

“We voorzien in ons eigen levensonderhoud. Ook ondersteunen we de lokale gemeenschap met sociale projecten, zoals onderwijs, toegang tot schoon drinkwater en gezondheidszorg. Ik wil de weldoeners van Kerk in Nood hartelijk bedanken voor deze belangrijke steun om ons zusters op deze manier in ons levensonderhoud te voorzien!” Lees ook dit artikel over christenen in Tsjaad.

De christelijke bevolking van Cabo Delgado, in het noorden van Mozambique, lijdt zwaar onder terroristische aanvallen door islamistische milities. “De afgelopen dagen zijn er aanvallen geweest in de regio Ancuabe, waarbij de terroristen van het centrum naar het noorden trokken”, vertelt pater Passionist Kwiriwi Fonseca.

Nieuwe aanvallen

In een bericht aan Kerk in Nood (ACN) stelt hij dat het geweld voor een nieuwe golf van binnenlandse ontheemden zorgt. Volgens de Verenigde Naties zijn half april bijna 15.000 mensen hun huizen ontvlucht vanwege het geweld. “Alle nieuwe ontheemden gaven aan dat zij gevlucht zijn vanwege directe aanvallen op hun dorpen. Daarbij was sprake van plundering, brandstichting, ontvoeringen en selectieve moorden,” legt de priester uit.

Veel christenen lijden

Volgens de Passionist zijn er veel christenen die lijden. "Huizen en ook sommige kapellen zijn verbrand. Veel sociaal werk kan niet veel meer gedaan worden. De mensen zijn dan ook wanhopig."

“Het bisdom Pemba heeft via de plaatselijke Caritas al het mogelijke gedaan, maar we moeten dit geweld aan de kaak stellen. De mensen kunnen niet op deze manier blijven lijden”, aldus de pater. “We vragen niet alleen om uw steun, maar ook om uw gebeden en tussenkomst, zodat de mensen eindelijk vrede kunnen hebben.”

Het geweld in het noorden van Mozambique begon in 2017. Terroristen die loyaal zijn aan Islamitische Staat begonnen toen een geweldscampagne. Die leidde tot de dood van meer dan 5.000 mensen en ongeveer een miljoen binnenlandse ontheemden. Weldoeners van Kerk in Nood (ACN) hielpen het bisdom Pemba tijdens het conflict, vooral met noodhulp voor de ontheemden.

Dankbaar voor uw steun

Meer weten over de hulp die u mogelijk maakt in Mozambique? Lees dan het verhaal van zuster Aparecida Queiroz, die zeven jaar geleden aankwam in Mozambique, over haar werk onder de getroffenen en haar dankbaarheid voor uw niet aflatende steun.

“Wanneer we deze meisjes redden, vindt er een totale transformatie plaats”, zegt zuster Caroline Ngatia. Haar congregatie, die 2000 zusters telt die inmiddels niet alleen in Kenia werken, halen kinderen van de straat. Ze bieden hen een kans op een beter en waardiger leven. Vooral in Nairobi, de hoofdstad van Kenia, hebben de zusters een grote missie. Daar leven meer dan 60.000 straatgezinnen, waaronder duizenden jongens en meisjes die niet naar school gaan. Velen zijn verslaafd aan drugs of betrokken bij andere illegale activiteiten.

Zusters redden meisjes van de straat

De zusters werkten eerst alleen met jongens, maar zijn zich sinds kort ook op meisjes gaan richten, nadat ze zich realiseerden dat meisjes op straat veel kwetsbaarder zijn dan jongens. “We gaan naar de straten van Nairobi en we krijgen een band met deze meisjes. We bezoeken ze drie dagen per week. Ook werken we met hun moeders, van wie de meesten aan de drugs zijn. Wanneer de meisjes naar het centrum komen, brengen we de moeders die bereid zijn om af te kicken naar een andere organisatie. Als ze daar eenmaal zijn afgekickt, maken we hen economisch weerbaar en brengen we de meisjes terug naar hun familie,” legt zuster Caroline uit.

Veel meisjes seksueel misbruikt

Helaas is hereniging met de familie niet altijd mogelijk. Maar ook in dat geval geven de zusters de jonge meisjes nooit op. “Degenen die niet terug kunnen naar hun familie, blijven bij ons. We brengen ze dus naar school, betalen hun schoolgeld en geven veel psychosociale ondersteuning. Veel meisjes zijn seksueel misbruikt op straat, sommigen zijn besmet met AIDS... maar we proberen ze zelfredzaam te maken.”

Bij de jongens gold hierbij een succespercentage van ongeveer 50%. Het verbaasde de zusters daarom dat de meisjes, als ze de kans kregen, nooit naar de straat terugkeerden. “Er is geen terugval. Als het ons lukt om deze meisjes te redden, is er een totale transformatie om een beter persoon in de maatschappij te worden. We moedigen hen aan om onderwijs serieus te nemen. Alleen onderwijs kan die vicieuze cirkel van armoede doorbreken,” vertelt de Keniaanse zuster verheugd.

Een van de redenen van dit grote verschil  tussen de meisjes en de jongens zou kunnen zijn dat de zusters dichter bij het meisjesverblijf aanwezig zijn, wat ze bij de jongens niet kunnen. De orde hoopt een klooster naast het jongensverblijf te bouwen, om te proberen de situatie te verbeteren.

Zusters goed opgeleid

Dankzij de weldoeners van Kerk in Nood (ACN) is niet alleen materiële uitbreiding mogelijk. “De hulp die jullie ons geven in de vorm van studiebeurzen, geeft de zusters de vaardigheden om hun werk uit te kunnen voeren. Omdat ze goed opgeleid zijn, kunnen ze de projecten goed leiden en kunnen we de vruchten ervan zien. Uw steun is essentieel om ons te helpen vol vertrouwen te groeien in onze missie. We hebben zelfs andere organisaties die ons vragen om hun huizen te runnen, omdat die van ons het goed doen, omdat de zusters bekwaam zijn,” vertelt zuster Joyce Nyagucha Ontune, de algemene overste van de congregatie.

Het enthousiasme van de zusters van de Assumptie is grenzeloos. “We hebben land en bezittingen. Onze grootste vreugde zou zijn om zelfvoorzienend te worden, zodat andere congregaties kunnen profiteren van de hulp van Kerk in Nood (ACN). En misschien kunnen we, als we groeien, zelfs donoren voor anderen worden!”

Lees hier ook hoe Keniaanse zusters juist in het regenseizoen een onmisbare rol spelen in het leven van de allerarmsten.

Ondanks deze situatie viert de Kerk in Burkina Faso met vreugde de komst van de eerste leden van de Sociëteit van Missionarissen van Afrika. Zij staan bekend als de Witte Paters vanwege de kleur van hun habijten. Ze brachten het geloof, maar ook andere elementen die cruciaal zijn geweest voor de vooruitgang van het land.

Symboliek van geloof en ontwikkeling

De nalatenschap van de paters wordt weerspiegeld in het herdenkingslogo dat deze dagen te zien is in de plaatselijke kerken. Op traditionele kleding die de Burkinezen dragen valt een kaart te zien van Burkina Faso met symbolen van het geloof - de Bijbel, het kruis en de Eucharistie - en van onderwijs - een passer, een waterpas en een pen. De sociale, economische en menselijke ontwikkeling wordt verbeeld door bossen sorghum, een traditioneel Burkinese graansoort. De afbeelding wordt omringd door kaurischelpen, die vóór de kolonisatie als betaalmiddel werden gebruikt.

Religieuze harmonie onder druk

Burkina Faso is in meerderheid moslim, maar er is ook een groot aantal aanhangers van traditionele religies. Hoewel ze minder dan 30% van de bevolking uitmaken, hebben katholieken een belangrijke rol in de samenleving. Alle drie de religies hebben van oudsher in harmonie naast elkaar bestaan. Ook vandaag de dag hebben de meeste katholieken familieleden - ouders, schoonouders of broers en zussen - die tot andere religies behoren. Tot de komst van terroristische groeperingen ongeveer tien jaar geleden, is religie nooit een scheidende factor geweest. Internationale terreurgroepen zoals Al Qaida en Islamitische Staat proberen echter grondgebied te veroveren en een extremistische versie van de islam op te leggen.

Samen bouwen aan de toekomst

Om de 125e verjaardag van de evangelisatie te vieren, organiseerde de Burkinese Kerk met de hulp van Kerk in Nood (ACN) een driedaagse conferentie over de huidige situatie en toekomstige uitdagingen. Daarbij kregen de aanwezigen de gelegenheid om na te denken over onderwerpen als onderwijs, nationale veiligheid, interreligieuze dialoog en het gezin. Volgens aartsbisschop Laurent Dabiré, voorzitter van de bisschoppenconferentie van Burkina Faso en Niger, was het een moment van delen, reflectie en onderzoek. "Samen, als Kerk en als familie, kwamen we bijeen om het terrein voor te bereiden voor het pastorale werk van morgen.”

Kerk als familie van God

Het thema van de jubileumvieringen is 'Kerk, Gods familie'. Aartsbisschop Dabiré van Bobo-Dioulasso legde het concept uit aan de aanwezigen bij het evenement. “We vergeten vaak te spreken over de Kerk als familie, de familie van God, de familie van de gedoopten. Voor Afrikanen is dit een heel belangrijke definitie van de Kerk. Johannes Paulus II gebruikte dit beeld en zei dat het niet alleen belangrijk was voor ons, maar voor de universele Kerk. Het beeld van het gezin in Europa is ernstig vervormd. Veel van de problemen die daar zijn ontstaan, beginnen nu ook ons te raken, dus het is belangrijk om deze kwestie te bespreken”.

Seminaristen in angst en onzekerheid

Door het geweld en terrorisme zijn veel gezinnen in Burkina Faso tegenwoordig verdeeld. Drie seminaristen van het Grootseminarie van Sint Jan de Doper in Ouagadougu vertelden Kerk in Nood over de tragische omstandigheden waarin zij momenteel verkeren. Een van hen heeft zijn familie al jaren niet meer gezien. Zij wonen in een risicogebied, omringd door terroristen. Ze krijgen slechts om de twee of drie maanden humanitaire hulp. Velen leven in voortdurende angst, honger en eenzaamheid. De families van de andere twee zijn ontheemd. Zij moesten hun dorpen verlaten vanwege terroristische aanvallen. De steun van de Kerk aan de ontheemden is van cruciaal belang. De Kerk is een van van de weinige bronnen van hoop en materiële hulp in deze moeilijke tijden.

Geloof als bron van vreugde

Ondanks de huidige realiteit in Burkina Faso vieren katholieken hun geloof en zitten de kerken vol. Naar schatting hebben ruim twee miljoen mensen in februari de Mis bijgewoond die werd voorgegaan door kardinaal Parolin in het heiligdom van Yagma. Duizenden volwassenen werden met Pasen gedoopt. Ook onderzoeken honderden seminaristen hun roeping tot het priesterschap. De weldoeners van Kerk in Nood helpen dan ook bij het financieren van de bouw van een nieuw seminarie in Koumi. Daar studeren de jonge mannen filosofie. De huidige locatie biedt namelijk onvoldoende ruimte voor het aantal studenten. Sommige seminaristen zijn zelfs naar de buurlanden Mali en Niger gestuurd.

Kerk als brug naar vrede

Ongeveer 250 mensen namen deel aan de conferentie. Onder hen diocesane delegaties en politieke en religieuze gasten. “We hebben nieuwe wegen geopend om de Kerk als familie te versterken en de katholieke scholen een impuls te geven. Ook spraken we over wegen om de interreligieuze dialoog en de oecumene aan te moedigen en over samenwerking met onze moslimbroeders en  -zusters,” zei aartsbisschop Dabiré. Dit zijn allemaal essentiële factoren om de vrede te bewaren, ondanks de pogingen van de terroristen om de erfenis van sociale harmonie en respect te ondermijnen. De Kerk gelooft dat zij een brug kan zijn in deze moeilijke situatie: “De Kerk is hier niet als een oppositionele kracht. Ze spreekt over het Evangelie en de sociale leer, altijd met een uitgestoken hand, en luisterend naar iedereen.”

Aartsbisschop Dabiré maakte van de gelegenheid gebruik om de weldoeners en medewerkers van Kerk in Nood (ACN) te bedanken. "U biedt niet alleen economische steun, maar ook gebed, vriendschap en broederschap. U hebt zelf Burkina Faso bezocht, ondanks de moeilijke reisomstandigheden”.