Kunt u ons eraan herinneren hoe deze mensen zijn veroordeeld?
Het waren de “Gacaca” volksrechtbanken die hen veroordeelden. In het Kinyarwanda betekent Gacaca “zacht gras”, dat wil zeggen de plaats waar men bijeenkomt. Oorspronkelijk maakte de Gacaca het mogelijk geschillen tussen buren of in de familie te behandelen. Het bestond uit een dorpsvergadering, voorgezeten door ouderlingen, waar iedereen het woord kon vragen. Deze rechtbanken werden nieuw leven ingeblazen om de noodzakelijke rechtspraak te versnellen van honderdduizenden mensen die beschuldigd werden van deelname aan de genocide.
De mannen die 29 jaar later nog steeds in de gevangenis zitten, zijn degenen die niet wilden bekennen of de belastende feiten niet wilden erkennen, die op verschillende plaatsen misdaden hebben gepleegd en wier straffen werden gecombineerd, of degenen die de aanstichters van de genocide waren en bevelen gaven.
U bent kapelaan van deze gevangenis. Wat houdt uw missie in?
Ik heb een permanent bezoekrecht. Samen met vrijwilligers die in de Commissie voor Gerechtigheid en Vrede werken, help ik de gevangenen die binnenkort worden vrijgelaten om zich voor te bereiden op hun vrijlating. Je mag dan je straf hebben uitgezeten wat de wet betreft, maar de maatschappij blijft over je oordelen. Ik leg de gevangenen uit dat het belangrijk en noodzakelijk is om zich met de gemeenschap te verzoenen.
Hoe helpt u hen daarbij?
Het is echt een proces van begeleiding van de gevangenen, maar ook van de gemeenschap waarin zij zullen terugkeren, om samen op weg te gaan naar verzoening. Allereerst bereiden wij de gevangenen voor door hen bewust te maken van de noodzaak om vergeving te vragen. “De gemeenschap heeft nog steeds iets tegen u. Bent u bereid uw daden te erkennen en de gemeenschap om vergeving te vragen? Wij verbinden ons ertoe om als tussenpersoon te fungeren tussen u en de overlevenden.” Als ze klaar zijn voor deze stap, schrijven ze een brief aan alle mensen van wie ze vergiffenis willen vragen. Ze verbinden zich ertoe hun gedrag te veranderen en hun wens uit te spreken om in harmonie met de gemeenschap te leven. De gevangenisdirectie ondertekent deze brieven om ze te authenticeren.
Deze brieven worden vervolgens door de priesters of de vrijwilligers van de Commissies voor Gerechtigheid en Vrede van de betrokken parochies doorgegeven aan de nabestaanden. Zij beloven de stap toe te lichten die de gevangene heeft gezet. Daarna begint een dialoog om de geldigheid van de verklaringen te controleren. Zo zijn er brieven die alle informatie bevatten, terwijl andere delen bevatten… de slachtoffers vermelden andere feiten. De commissie zorgt ervoor dat de ontbrekende informatie genoteerd wordt en neemt deze mee naar de gevangene. Wij dienen als tussenpersoon om de waarheid vast te stellen.
En als de waarheid eenmaal vaststaat, wat gebeurt er dan?
Als de overlevende bevestigt dat de brief echt volledig is, stellen wij hem voor naar de gevangenis te gaan om met de gevangene te praten. Wij organiseren deze bezoeken met de sociale dienst van de gevangenis één dag per maand. Wij blijven bemiddelaars, zijn aanwezig bij deze ontmoetingen, en faciliteren het gesprek. De emoties zijn heftig.
Vervolgens, als er vergeving is gegeven en aanvaard, moeten we die uitbreiden naar de familieleden aan beide kanten. Vergeving moet dus betrekking hebben op de familie zowel de overlevende als de familie van de gevangene. Wij werken in het hart van de gemeenschap. Enerzijds organiseren wij sessies met de overlevenden, anderzijds met de families van de gevangenen. Vervolgens brengen wij hen samen.
De meeste van deze mensen zijn gelovig, en het geloof speelt een sleutelrol in het proces van vergeving. Al onze bijeenkomsten vinden plaats rond het Woord van God, waarin wij modellen van vergeving vinden. We bidden en bespreken de teksten die laten zien hoezeer vergeving vrij maakt. We nodigen ook mensen uit die dit proces van verzoening al hebben meegemaakt, om een getuigenis te geven. Dat bemoedigt de anderen. Wanneer de gevangenen worden vrijgelaten, komen ze dus terecht in een gemeenschap die al is voorbereid.
Dat klinkt als een lang proces…
Ja, daarom beginnen we drie jaar voor de vrijlating. En nadat ze zijn vrijgelaten, is dat niet het einde. Wij trekken minstens zes maanden met hen op, zodat de gevangenen en de slachtoffers hun angst kunnen overwinnen. We organiseren bijeenkomsten rond het Woord van God en projecten waarbij ze samen kunnen werken op een veld, of op een bouwplaats… We vragen hen elkaar te bezoeken. Verzoening gaat niet vanzelf. Vertrouwen moet worden opgebouwd. Het is een lange reis.
Wij organiseren ook bedevaarten naar Kibeho (plaats van een verschijning van de Maagd Maria) waar wij kleine groepen uit verschillende parochies uitnodigen. Ieder vertelt over zijn reis. We discussiëren. Iedereen wordt gesteund op zijn reis van vergeving.
Aan het eind van zes maanden probeert de Commissie voor Gerechtigheid en Vrede de stand van de verzoening te evalueren. De vrijwilligers die hen begeleiden geven hun mening over het proces en over de gemeenschappelijke activiteiten die zijn uitgevoerd. Als dat proces goed verlopen is, houdt de Kerk een officiële dag van eenheid en verzoening. De gevangenen worden welkom geheten in de kerk en vragen officieel om vergeving. Ze bekennen in het openbaar wat ze hebben gedaan en vragen om vergeving. Ook de slachtoffers bieden in het openbaar hun vergeving aan.
Welke moeilijkheden komt u tegen?
Het proces vergt enorme inspanningen. De wonden zijn nog steeds gevoelig, zelfs 29 jaar na dato. Sommige mensen willen deze wonden niet openen terwijl ze beginnen te genezen. Om deze verzoening een kans van slagen te geven, moet het slachtoffer overtuigd zijn van de oprechtheid van het verzoek om vergeving en dat alle gepleegde daden zijn onthuld. Sommige slachtoffers kunnen nog steeds niet rouwen om hun dierbaren omdat ze niet weten waar hun lichamen zijn. Zij wachten op hun kwelgeest om de plaats van zijn misdaden te ontdekken.
Voor de ex-gevangene is het ook erg moeilijk. Sommigen getuigen ons dat “het buiten erger is dan in de gevangenis: mijn vrouw is een nieuw leven begonnen met een andere man en ik ben bang om de familieleden tegen te komen van mensen die ik heb vermoord. Hoe kan ik naar de kerk gaan waar ik moorden heb gepleegd?”
Een andere moeilijkheid is dat de rest van de familie geen vergiffenis wil schenken. Je moet ieders ritme respecteren en hen begeleiden op deze reis.
Sommige gevangenen erkennen de misdaden waarvan ze zijn beschuldigd niet. Is er een vermoeden van onschuld?
De Gacaca-rechtbanken hebben veel bijgedragen aan de veroordeling van de meeste mensen die aan de genocide hebben deelgenomen, maar de volksrechtbanken hadden ook hun beperkingen. Als er niet genoeg bewijs was, werd je soms toch veroordeeld, zelfs als je onschuldig pleitte. In ons werk ontmoeten we gevangenen die ten onrechte zijn beschuldigd en opgesloten. Sommige gevangenen geven bijvoorbeeld toe te hebben geplunderd, maar niet te hebben gedood. Overlevenden hebben in de hitte van de emotie of uit wraakzucht valse beschuldigingen geuit. Maar als het vonnis eenmaal is uitgesproken, is het moeilijk om terug te keren.
Heeft u enkele van deze gevangenen begeleid om hun vrijlating voor te bereiden?
Ja, dat is gebeurd. Verzoening is gebaseerd op de waarheid en op het verzoek om en de aanvaarding van vergeving. Elk geval is individueel. We moeten luisteren, onderscheid maken en proberen de waarheid te achterhalen over wat er werkelijk is gebeurd.
Kunt u mij vertellen over een van deze verzoeningen?
Ja, bijvoorbeeld die van Herman en Gaston uit Mibirizi. Herman was verantwoordelijk voor de gevangenis tijdens de genocide op de Tutsi’s en heeft veel mensen vermoord. Nadat hij voor het Gacaca-hof zijn grote verantwoordelijkheid voor de genocide had erkend, werd zijn oorspronkelijke doodstraf omgezet in een gevangenisstraf van 25 jaar. Dit is wat hij getuigde tijdens de officiële dag van eenheid en verzoening:
“Toen ik naar buiten kwam, had ik geen zin meer om te leven. Ik was verward. Ik kon niet meer naar de Mis of naar de markt. Ik wilde gewoon opgesloten blijven in mijn huis. Als ik de keuze had gehad, was ik liever teruggegaan naar de gevangenis dan zo te leven. Pater Clément, mijn pastoor, liet weten dat hij de vrijgelaten gevangenen en hun familieleden wilde ontmoeten. Hij kwam naar mijn huis. Ik begon met hem dit proces dat niet gemakkelijk was, maar hij bleef aan mijn zijde tot ik Gaston kon ontmoeten, het hoofd van de grote familie die ik had uitgeroeid. Ik vroeg hem om vergiffenis en hij vergaf mij.”
Van zijn kant is Gaston zijn Calvarieberg en alle folteringen van Herman niet vergeten. Hij heeft nog steeds littekens. Lange tijd kende hij alleen haat gemengd met trauma. Het is dankzij de begeleiding van de psychosociale begeleiders van de Mbirizi Justice and Peace Commission dat hij het verzoeningsproces kon aangaan. Hij zei dat zijn hart werkelijk is bevrijd en dat hij Herman oprecht heeft vergeven. Nu leven ze goed samen. Er is geen vooroordeel of wantrouwen meer tussen hen.
Denkt u dat het verzoeningsproces mogelijk zou zijn zonder Gods hulp?
Nee, vergeving is een wonder, een geschenk van God… als je hoort over alle wreedheden die zijn begaan… vergeving is een kracht die door God is gegeven.
In 2023 valt de herdenking van de genocide samen met de viering van Goede Vrijdag. Is dat een teken voor u?
Jazeker! Het is een veelzeggend teken dat God met ons is in deze pijnlijke momenten. Tijdens de genocide vroegen veel gelovige Rwandezen zich af waar God was. Een bekend Rwandees spreekwoord zei: “God brengt zijn dag door in andere landen en komt altijd terug om de nacht door te brengen in Rwanda!”
Velen stellen nog steeds de vraag naar het stilzwijgen van God tegenover hun lijden. Het antwoord op deze vraag is te vinden in het mysterie dat wij op Goede Vrijdag vieren: God was bij zijn lijdende kinderen, zijn vervolgde rechtvaardigen, een teken van de overwinning van het leven op de dood, een teken van de hoop op een betere toekomst in Jezus Christus.
Tijdens het jaar 2021 werden in het bisdom Cyangugu 154 gevangenen begeleid en samengebracht met 98 families van overlevenden van de genocide. Kerk in Nood (ACN) steunt het werk van de nationale Commissie voor Gerechtigheid en Vrede door de financiering van een opleiding voor 120 priesters en mannelijke en vrouwelijke religieuzen in drie bisdommen om hen te trainen in traumaverwerking, de technieken van actief luisteren en psychospirituele begeleiding voor de veerkracht van de gemeenschap.
