Door Maria Lozano
Het conflict met Rusland in het oosten van Oekraïne eist tot op vandaag mensenlevens. Het land is, zoals vaker in de geschiedenis, speelbal van machtige buren, verscheurd door politieke en economische belangen. Ook de Kerk in het land is verscheurd. Behalve de aanwezigheid van diverse christelijke geloofsgemeenschappen die het onderling oneens zijn, is ook de invloed van de jarenlange communistische vervolging nog altijd voelbaar. Tobias Lehner van Kerk in Nood vertelt over de indrukken van zijn recente reis door het land en over de oude wonden en de nieuwe uitdagingen waarmee Oekraïne wordt geconfronteerd.
Ruim vier jaar geleden waren de ogen van de hele wereld op Oekraïne gericht: bloedige protesten in de hoofdstad Kiev, de annexatie van de Krim door Rusland en de oorlog in Oost-Oekraïne. Tegenwoordig wordt in de berichtgeving veel minder over het land gesproken. Is dit een bedrieglijke stilte?
Tobias Lehner: Absoluut. Oekraïne is nog altijd een land in oorlog. De oorlog is alomtegenwoordig in de verhalen die de mensen vertellen, ook al is de toestand nu relatief veilig en heerst er een gespannen vrede in vergelijking met vier jaar geleden. Ondanks twee akkoorden over een staakt-het-vuren weerklinken in de regio van Donbass nog elke dag schoten. Het aantal slachtoffers is ondertussen opgelopen tot meer dan 10.000. Ik heb een priester ontmoet die zeer regelmatig naar de regio reist waar de oorlog aan de gang is om de mensen daar bij te staan. Hij vertelde mij dat het hulpkonvooi van een medebroeder werd beschoten en volledig uitbrandde net op de dag toen we met elkaar spraken. Godzijdank waren de priester en de vrijwillige helpers net ervoor uitgestapt en hadden ze zich in veiligheid kunnen brengen. In Charkiv, nabij de Russische grens, ontmoette ik een vrouw. Ze was pas een week daarvoor samen met haar man en twee kleine kinderen halsoverkop uit het oorlogsgebied weggevlucht. Ze hadden al hun bezittingen moeten achterlaten en hadden alleen nog de kleren die ze droegen. Nu krijgen ze verzorging in een centrum van het bisdom. Dergelijke ontmoetingen grijpen iemand echt naar de keel.
Een andere conflicthaard is nog altijd het schiereiland van de Krim. Het werd in maart 2014 door Rusland geannexeerd. Dit werd algemeen veroordeeld als een inbreuk op het internationaal recht Wat bent u te weten kunnen komen over de situatie daar?
Monseigneur Jacek Pyl, de hulpbisschop van het bisdom Odessa-Simferopol, die voor de katholieke minderheid op de Krim verantwoordelijk is, sprak over een tweeslachtige situatie. Enerzijds leven de mensen daar in vrede, ook al is die vrij broos. Ook de Kerk kan haar werk grotendeels doen. Anderzijds worden talrijke mensen op de Krim geconfronteerd met een uiterst lastige en gespannen humanitaire situatie. De prijzen van de levensmiddelen zijn sterk gestegen. Zeker gezinnen met kinderen of bejaarde mensen kunnen zich het meest levensnoodzakelijke niet meer veroorloven. Het bisdom helpt hen met voedselpakketten en wordt daarbij door Kerk in Nood ondersteund. Mijn indruk was dat de Krim een zeer pijnlijke wonde is. De Kerk probeert de situatie te aanvaarden zoals ze is en aanwezig te zijn voor de lokale bevolking, los van de politiek.
De politieke betrokkenheid van de Kerk was zeer groot naar aanleiding van de protesten op het Maidanplein in Kiev in de winter van 2013-2014. Die protesten waren tegen het beleid van de toenmalige president Viktor Janoekovitsj gericht en werden bloedig onderdrukt. Toch werd één doel bereikt: er kwamen nieuwe en vervroegde verkiezingen, waarna Petro Porosjenko aan de macht kwam.
Hoe worden de gebeurtenissen van het Maidanplein door de mensen gepercipieerd, als een nederlaag of als een overwinning?
De gebeurtenissen van Maidan zijn overal in het land nadrukkelijk aanwezig. In Kiev vertelden alle gesprekspartners mij hoe ze in de kerken en kloosters betogers uit het hele land hebben opgenomen en gewonden hebben verzorgd. Sinds Maidan lijdt het voor de meerderheid van de Oekraïners absoluut niet de minste twijfel: de weg gaat in de richting van Europa. Voor die gebeurtenissen was dat niet zo vanzelfsprekend. De “revolutie van de waardigheid “, zoals de protesten op het Maidanplein ook worden genoemd, heeft vele Oekraïners en ook de Kerk opnieuw een groter zelfbewustzijn gegeven. De verschillende christelijke geloofsovertuigingen in Oekraïne stonden eendrachtig aan dezelfde kant. De mensen hebben de Kerk als advocaat van het volk ervaren. Dat beeld blijft bij, ook al overheerst bij vele mensen ontgoocheling wanneer ze terugblikken op het Maidanplein.
Hoe bedoelt u?
Corruptie en oligarchie verspreiden zich nog altijd als schimmel over het land. Aan de oorlog in Oost-Oekraïne komt maar geen einde. De dorst naar macht van Rusland vormt een ernstige bedreiging. Vele van mijn gesprekspartners hadden de indruk dat de regering van Porosjenko daartegen te weinig onderneemt. Er worden dan ook grote verwachtingen gewekt door de aanstaande presidentsverkiezingen, die voor 2019 gepland zijn. Tegelijk bestaat echter ook het gevaar dat het dan opnieuw tot onlusten zal komen …
U wees eerder op de complexe verhouding tussen de verschillende christelijke geloofsovertuigingen. Hoe is het gesteld met de oecumenische gedachte ?
De toestand is voor een West-Europeaan echt heel onoverzichtelijk. Er zijn hoofdzakelijk drie Orthodoxe Kerken in Oekraïne en ook de katholieke Kerk neemt twee verschillende vormen aan: de rooms-katholieke vorm zoals wij die kennen en de Grieks-katholieke. Die Kerk volgt de ritus en de liturgie van de Oosterse Kerk, maar erkent de paus als herder van alle katholieken (geünieerde Kerk). Door historische en politieke invloeden blijft de verhouding tussen de diverse Kerken nog altijd gekenmerkt door spanningen. Er zijn echter signalen dat het tot een toenadering komt. Zo vond er begin juni bijvoorbeeld in Kiev een grote “mars voor het leven” plaats, die door de rooms-katholieke bisschop van Kiev was georganiseerd. Christenen van alle geloofsgemeenschappen en ook vertegenwoordigers van de moslims gingen de straat op om te betogen tegen de genderideologie en voor het recht op leven en de bescherming van het gezin. Er waren ongeveer 10.000 deelnemers aanwezig op die betoging! Dergelijke signalen heeft de volledige Oekraïense samenleving dringend nodig.
Wat bedoelt u daarmee precies?
Niet alleen corruptie en oorlog, maar ook armoede en drugs dreigen Oekraïne uiteen te scheuren. De Kerk bindt daartegen de strijd aan met de middelen waarover ze beschikt. Twee voorbeelden: in een kapucijnenklooster vertelde men mij dat er voor een nieuw gebouw doorgaans enorme bedragen aan steekpenningen moeten worden betaald. De kloosterbroeders volgen echter een strikte regel en weigeren zich met corruptie in te laten, dus betalen ze geen smeergeld. Dat leidt niet alleen tot vertragingen bij de bouw, maar ook tot occasionele intimidatiepogingen.
Het tweede voorbeeld: ik heb een huis voor alleenstaande moeders met kinderen in de buurt van Charkov bezocht dat door kloosterzusters wordt geleid. Daar vinden zwangere vrouwen, van wie er vele uit moeilijke levensomstandigheden komen en die vaak drugsverslaafd zijn, een onderkomen. Een jonge vrouw van amper achttien jaar oud, maar wel al moeder van twee kinderen, gaf onomwonden toe: “Zonder de zusters zou ik abortus hebben gepleegd. Het leven op straat zou mijn ondergang hebben betekend.“ In Oekraïne kon ik zelf vaststellen wat katholieke, dus “allesomvattende” hulp in de beste zin van het woord betekent: hulp zonder aanzien des persoons en ongeacht de godsdienst. Dat is het grote verschil met de sekten, die in Oekraïne steeds meer leden aantrekken. De bisschop van Kiev, Vitaliy Krivitskiy, vertelde mij: “De Kerk is de enige instelling die de mensen nog vertrouwen.“
Dat is eigenlijk best wel verrassend als men bedenkt dat Oekraïne bijna 75 jaar lang onder communistische heerschappij stond. Soms werd de Kerk in het land het slachtoffer van een bloedige vervolging. Hoe ziet het kerkelijk leven er tegenwoordig uit?
Ik was onder de indruk van de grote levendigheid van de katholieke Kerk in Oekraïne, hoewel slechts een minderheid van de bevolking, ongeveer vijf miljoen mensen, katholiek zijn. De meeste Oekraïners zijn Russisch-orthodox. Aan de erediensten nemen heel wat mensen deel, ook vele jongeren en kinderen gaan naar de kerk. De nieuwe spirituele gemeenschappen spelen een grote rol in Oekraïne en trekken veel volk aan. Belangrijk voor de verspreiding van het geloof is zeker ook het kerkelijk mediawerk, dat door Kerk in Nood eveneens wordt ondersteund. Wanneer men de Kerk in Oekraïne bekijkt, begrijpt men wat paus Johannes Paulus II bedoelde toen hij het over nieuwe evangelisatie had! Er zijn ook talrijke roepingen. In Lviv, bijvoorbeeld, bevindt zich een van de grootste priesterseminaries ter wereld, dat tot de Grieks-katholieke aartseparchie behoort: 202 seminaristen en 40 kandidaten in het eerste studiejaar! Het is zeer verheugend vast te stellen hoe onteigende kerken werden heropgebouwd, gesloten kloosters opnieuw tot leven werden gewekt. Tegelijk zijn de wonden van de vervolging echter nog overal zichtbaar: de herinnering aan de martelaren onder de communistische overheersing, huizen van de Kerk die nog altijd niet werden teruggegeven, de precaire situatie van talrijke geestelijken en gelovigen.
Er is dus nog altijd heel veel werk voor de hulpverlening …
Ruim 55 jaar geleden begon de stichter van Kerk in Nood, pater Werenfried van Straaten, met de hulp voor Oekraïne. In het priesterseminarie van Lviv werd te zijner ere zelfs een monument opgericht. Ook op andere plaatsen die wij hebben bezocht, zei men ons: “Zonder de hulp van Kerk in Nood zouden wij niet hebben kunnen overleven.“ En dat geldt tegenwoordig nog altijd. De Kerk in Oekraïne wordt nu weliswaar niet langer vervolgd, maar ze lijdt nog altijd. Er heerst onder de mensen zowel een materiële als een spirituele nood. Vele mensen leven onder zeer eenvoudige omstandigheden en steeds meer van hen zien geen toekomst meer in eigen land. Het gevaar bestaat dat het land zal leegbloeden. Het lijden van de Kerk brengt haar geestelijken er ook toe om immense inspanningen te leveren. Een priester in Odessa vertelde mij: “Ik spaar liever het geld dat voor mijn kankerbehandeling zou moeten dienen zodat ik voor de geloofsgemeenschap van mijn dorp een kapel kan bouwen.“ Een dergelijk aangrijpende overgave heb ik overal in Oekraïne aangetroffen. Ook daarom staat Oekraïne nog altijd op de vierde plaats onder de meer dan 140 landen waar Kerk in Nood helpt. En de vruchten van die hulp zijn overal duidelijk te zien.
