Welk doel beoogde Paus Franciscus met dit bezoek aan Cuba ?
Al in de aanloop naar dit bezoek ontstond groot enthousiasme. Dat kwam door de succesvolle rol die Paus Franciscus speelde in de diplomatieke toenadering tussen Cuba en de Verenigde Staten. De meeste Cubanen kregen daardoor hoop op een spoedig einde van het economische embargo. Hij werd dan ook direct bij zijn aankomst in Havanna door duizenden juichende en met vlaggen zwaaiende Cubanen verwelkomd.
De Heilige Vader bezocht het land niet als staatshoofd maar voornamelijk als missionaris van barmhartigheid. De belangrijkste boodschap die hij bracht was die van de logica van de Liefde van Jezus; een liefde van onbaatzuchtige dienstverlening aan de medemens, een liefde die harten kan omvormen door een blijk van barmhartigheid, een liefde die daden stelt, naar buiten treedt en bruggen bouwt. Dat is een liefde die op een bijzondere manier wordt geleefd in huiselijke kring.
De Paus deed ook in veel zaken een beroep op welwillendheid. Bijvoorbeeld spoorde hij de mensen aan tot een “revolutie van tederheid, zoals Maria, de Moeder van Barmhartigheid.” In Havanna richtte hij zich tot de jongeren en spoorde hen aan tot het vormen van een “cultuur van ontmoeting.” En hij riep alle Cubanen op, ondanks hun meningsverschillen, vriendschappen te sluiten en te zoeken naar gezamenlijk welzijn om zo samen op te gaan in de zoektocht naar hoop, toekomst en de noblesse van hun vaderland.
Omdat Paus Franciscus zich richtte tot alle Cubanen – Katholieken en niet-Katholieken, degenen die op het eiland wonen maar ook hen die in ballingschap leven – was hij in de exacte betekenis van het woord "Pontifex" een bruggenbouwer in Cuba.
Er was ook een klein, misschien toevallig bij-effect aan dit pausbezoek. Veel Cubanen waren erg gelukkig omdat na maanden van grote droogte de eerste, langverwachte regendruppels begonnen te vallen, tegelijkertijd met de aankomst van de Heilige Vader.
Wat zijn de eerste positieve gevolgen van zijn bezoek ?
Ofschoon maar een klein percentage van de Cubaanse bevolking tot praktiserende katholieken gerekend kan worden, was het bezoek van Paus Franciscus het gesprek van de dag. Zelfs de Cubaanse staatstelevisie deed verslag van het bezoek; de radio zond live uit en documentaires werden uitgezonden op een schaal die niet eerder is vertoond. Als gevolg daarvan konden miljoenen Cubanen de toespraken en bewegingen van de paus in hun moedertaal volgen. Onder hen bevonden zich ook veel niet-Katholieke. Zij waren niet direct geïnteresseerd in wat de paus te zeggen heeft en hadden geen belangstelling voor zijn optreden, maar wel voor de manier waarop hij naar de mensen toekwam. Ze zagen hoe hij zijn volledige aandacht besteedde aan wie hem persoonlijk konden ontmoeten en de wijze waarop hij zieke mensen en kinderen zegende. Deze blijken van openheid, hartelijkheid en menslievendheid hebben de harten van alle Cubanen geraakt.
Wat zou, volgens U, het blijvend resultaat van dit bezoek kunnen zijn ?
Het is moeilijk te zeggen wat op lange termijn de gevolgen van dit pausbezoek voor Cuba zijn. Ongetwijfeld werden de echt belangrijke onderwerpen in het privé-onderhoud tussen de Heilige Vader en de Cubaanse President Raúl Castro en in de ontmoeting met de Cubaanse bisschoppen besproken. De pers had daartoe geen toegang. De ontmoeting met de paus heeft op de Cubaanse bisschoppen grote indruk gemaakt. De Paus heeft van zijn kant met aandacht naar hen geluisterd. Ik hoop van harte dat de Kerk in Cuba nu niet weer met een extra vrije dag wordt afgescheept. Na het bezoek van Benedictus XVI werd Goede Vrijdag weer opnieuw een algemene vrije dag maar dat was ook het enige. Er veranderde voor de Kerk niets wezenlijks. Ik hoop dat door dit bezoek de Kerk meer ruimte krijgt.
Wat voor plaats neemt de Kerk in Cuba in ? Waarin is zij succesvol ?
Officieel beweert de Cubaanse regering godsdienstvrijheid te respecteren, maar in de praktijk is de Katholieke Kerk nog heel ver verwijderd van een positie om zielzorg te kunnen uitoefenen. Voor alle plechtigheden of vieringen buiten de huidige kerkmuren moet officieel toestemming gevraagd worden. Dat is niet alleen heel vernederend voor diegenen die voor de Kerk werken. Het gaat ook keer op keer gepaard met dwarsliggen. Zo ook tijdens de voorbereidingen van het pausbezoek. Er waren heel wat tranen vergoten bij het team dat de ontmoeting van de Paus met de jeugd in Havanna moest organiseren. Tot de laatste minuut was er geen duidelijkheid of het programma, dat door hen was voorbereid, door de overheid was goedgekeurd. In veel bisdommen waren ‘gevechten’ voor plaatsen in treinen en bussen om alle pelgrims te vervoeren naar de drie Heilige Missen die de paus zou opdragen.
Dan is er het probleem dat de Kerk onvoldoende toegang krijgt tot de media en onlangs ook nog weer eens geen toestemming kreeg om vervoermiddelen in te voeren. Bij wijze van uitzondering mocht onlangs in Havanna een nieuwe kerk gebouwd worden, die nog door Paus Johannes Paulus II werd ingewijd. Kerk in Nood gaf daar financiële steun aan. Maar bijna iedere keer wordt de aanvraag voor het bouwen van een nieuwe kerk geweigerd, terwijl aan Protestantse groeperingen en sekten zoals de Jehovagetuigen de laatste jaren steeds meer vergunningen worden gegeven tot het bouwen van gebedshuizen.
Ondanks al deze moeilijkheden is het opmerkelijk dat de Katholieke Kerk een steeds grotere rol speelt in de Cubaanse gemeenschap. Haar inspanningen om het welzijn van de Cubanen te bevorderen – duidelijk zichtbaar in de toenemende mate van sociale betrokkenheid – wordt zelfs door de overheid erkend. Steeds meer van haar activiteiten worden getolereerd.
Wat zijn, op korte en op lange termijn de uitdagingen waar de Kerk voor staat?
De Kerk in Cuba staat voor een hele reeks uitdagingen. Op de eerste plaats ontbreekt het haar aan voldoende hulp van mensen, materialen en vervoermiddelen die noodzakelijk zijn om het geloof van het Cubaanse volk te versterken en te verdiepen. Bijna 40 jaar zat de Kerk opgesloten binnen de privésfeer en de kerkmuren. Pas sinds het bezoek van Johannes Paulus II komen ze in toenemende mate uit hun schuilplaatsen te voorschijn en belijden ze hun geloof meer openlijk.
Veel Cubanen hebben maar een heel oppervlakkige kennis van hun geloof. Maar de honger naar God is groot. Het is een geweldige uitdaging voor de Kerk deze kennis te vergroten en te verdiepen. Door middel van een uitgebreid vormingsprogramma over geloofskennis kan een persoonlijke ontmoeting met de levende God ervaren worden. Helaas zijn er te weinig priesters, religieuzen, diakens en pastoraal werkers beschikbaar. Door de aanslepende problemen in het land zien jonge, betrokken leken geen toekomst meer in Cuba. Als gevolg daarvan emigreren velen en is het lastig om continuïteit in de vorming van leken te garanderen.
Een ander probleem bij de vorming van pastoraal werkers is het overal slecht werkende openbaar vervoer in Cuba. Om praktiserende gelovigen bijeen te krijgen, moet er bijna altijd vervoer geregeld worden door trucks of bussen te huren. De verouderde voertuigen waarover de bisdommen beschikken, moeten bovendien constant gerepareerd worden. Ook is de prijs van olie relatief hoog. Een volle tank benzine kost bijna een tiende van het gemiddelde maandsalaris van een arts. Het hoge benzineverbruik van al die oude vehikels maakt iedere reis tot een kostbare onderneming. Het maakt de zorg van priesters voor buitenposten en afgelegen gebieden bijna onmogelijk.
Ik noemde al de moeilijkheid om toestemming te krijgen voor het bouwen van een nieuwe kerk. De Kerk heeft ondertussen een tijdelijke oplossing gevonden voor het scheppen van meer ruimte voor geloofsbeleving. Als het bouwen van nieuwe kerken niet mogelijk is, kan zij private woningen of appartementen als kapel, pastorie of zelfs klooster gebruiken. In de afgelopen jaren is de Kerk erin geslaagd veel van haar oude gebouwen terug te krijgen die kort na de révolutie in beslag waren genomen. De meesten bevinden zich in een toestand van extreem verval en moeten eerst tegen zeer hoge kosten gerestaureerd worden. Gebrek aan geld, aan bouwmateriaal en de slepende procedure voor het krijgen van vergunningen maken het allemaal heel moeilijk.
Een nog groter probleem voor de toekomst van Cuba zie ik in de gedragsverandering van de Cubaanse bevolking op moreel gebied. Daar wordt niet mee bedoeld de al wijd verspreide praktijk van abortus, maar de algemene afwezigheid van de Christelijke waarden in de opvoeding op scholen. Voor een deel komt deze voort uit de zogenaamde "buitengewone tijd" van diepe economische crisis waarin het land terecht kwam na het ineenstorten van het Sovjetrijk, hun belangrijkste economische partner. De drastische rantsoenering van voedsel hebben de Cubanen gedwongen andere manieren te bedenken om te kunnen overleven. Hun loon wordt meestal uitbetaald in de zwakke plaatselijke munteenheid. Maar veel van hun dagelijkse behoeften zijn uitsluitend verkrijgbaar in de andere munteenheid die gekoppeld is aan de US dollar. Daardoor is de bevolking afhankelijk ofwel van financiële steun van familie in het buitenland ofwel ze moeten gestolen goederen kopen op de zwarte markt. In goed Spaans wordt dit “resolver” ofwel het "vinden van een oplossing" genoemd. Dit nogal lage gedrag strookt natuurlijk niet met de Christelijke moraal. Je kunt het de Cubanen in de gegeven omstandigheden niet kwalijk nemen. Maar voor de toekomst schuilt hier wel een groot gevaar in, omdat het op den duur tot een volledig corrupte gemeenschap kan leiden.
Wat denkt U over de onlangs veranderde betrekkingen tussen de Verenigde Staten en Cuba ? Hoe zijn de verhoudingen nu met de Cubanen die in de US wonen?
De Cubanen zijn heel dankbaar voor de dooi in de betrekkingen, omdat het hoop betekent op een betere leefsituatie en contact met familie in de Verenigde Staten vergemakkelijkt. Op pleinen van steden waar de overheid internet mogelijk heeft gemaakt, valt het op hoeveel mensen met de meest moderne laptops, tablets en smartphones surfen op het internet of berichten en e-mails uitwisselen met hun familie in de Verenigde Staten. De meeste van deze apparaten en hun dure internetaansluitingen zijn door familie betaald.
Wat kan de Kerk van Cuba betekenen voor de rest van de wereld?
De Kerk van Cuba heeft gedurende tientallen jaren zijn best gedaan om in een atheïstisch ingestelde omgeving te overleven. Nu is ze uit haar schuilplaats gekomen. Ondanks de tegenwerking is ze een actieve kracht in de gemeenschap die in alle lagen van de bevolking veel respect geniet. De Kerk in Cuba kan nu met de universele Kerk haar ervaringen delen over het voeren van dialoog met een gemeenschap die geen notie heeft van het bestaan van God. Ik ben in het bijzonder onder de indruk van de vindingrijkheid waarmee bisschoppen, priesters, religieuzen en leken in staat zijn om langzaam maar gestaag de toegestane ruimte steeds verder uit te breiden.
Welke raad kunt U aan buitenlanders geven als zij Cuba willen helpen?
Op de allereerste plaats heeft Cuba onze gebeden nodig, opdat de woorden en oproepen van de Heilige Vader in vruchtbare aarde vallen en Onze Lieve Vrouw van Barmhartigheid van El Cobre de Cubanen tot meer barmhartigheid kan brengen. Ook moeten wij nog meer dan voorheen steun geven aan de Kerk in Cuba, zodat deze alle mogelijkheden kan benutten voor het verkondigen van het Evangelie en daarin niet gehinderd wordt door gebrek aan geld. Ik denk dat het nu, net na het pausbezoek, een gunstig moment is om veel geld te investeren in de opleiding van priesters en religieuzen, catechisten en pastoraal werkers en ter verbetering van de infrastructuur van de Kerk. Het promoten van boeken over Kerk en Godsdienst is belangrijk zodat steeds meer Cubanen in de gelegenheid worden gesteld op die daardoor Jezus Christus te leren kennen.
Wat moet de buitenwereld vooral niet doen om geen negatieve resultaten te boeken?
In alle kritiek op het schenden van de mensenrechten en het gebrek aan vrijheid – zelfs als die gerechtvaardigd is – moeten we veroordelende bewoording vermijden. De Cubaanse overheid realiseert zich “God zij dank" eindelijk dat de Kerk geen interesse heeft in politieke onenigheid, maar alleen het welzijn van het Cubaanse volk voor ogen heeft. Ze beperkt zichzelf niet tot veroordelen, maar zoekt de dialoog met de overheid en de maatschappij. De Kerk doet al het nodige om bekendheid te geven aan christelijke waarden en om het Cubaanse volk de hoop te bieden die mensen verbindt en die leven en toekomst biedt. Ik geloof stellig dat de Kerk in Cuba op het rechte pad is.
