Het begon te lijken op een overwinning door de Communistische Partij op een oude tegenstander, de Rooms Katholieke Kerk.
In juli 2012 zou een priester, genaamd Thaddeus Ma Daqin, worden gewijd tot hulpbisschop van Shanghai. De Communisten die al zestig jaar het bewind voerden over de kerk, hadden de woede gewekt van de Heilige Stoel door bisschoppen te benoemen zonder de instemming van het Vaticaan. De zogeheten Chinese Katholieke Patriottische Vereniging zou één van zijn eigen functionarissen, Ma, aanstellen als afgevaardigde in China’s grootste Katholieke bisdom.
"Men verwachte aan hem een jaknikker te hebben", vertelt Jim Mulroney, een priester en redacteur van de Hongkongse Sunday Examiner, een Katholieke krant.
In plaats daarvan verklaarde Ma in de Sint Ignatius Kathedraal tegenover duizenden Katholieken en overheidsfunctionarissen dat hij de partij verwierp: het zou voor hem niet "gelegen komen" om bij de Patriottische Vereniging te blijven. In de menigte waren er veel mensen die spontaan een daverend applaus gaven. Mensen waren geëmotioneerd. Ma was van mening veranderd, en een crisis was in aantocht.
De priester verdween al gauw uit het publieke gezichtsveld, en hij verhuisde volgens instructies van wijlen de bisschop Aloysius Jin Luxian naar een seminarie bij een berg buiten Shanghai, waar hij twintig maanden onder arrest leefde. Zijn nieuwe titel werd hem ontnomen, hij werd wekenlang ondervraagd door functionarissen en gedwongen tot het bijwonen van communistische indoctrinatielessen.
Ma’s verwerping van de Patriottische Vereniging legde een strijd bloot die al jaren aan de gang was. De Katholieke Kerk in China is verdeeld in twee gemeenschappen: een "officiële" kerk die horig is aan de Partij, en een "ondergrondse" kerk die slechts trouw zweert aan de paus in Rome. Het strijdpunt tussen hen is vooral wie gaat over de wijding van bisschoppen.
Er zijn voorzichtige tekenen van een mogelijke dooi in de relaties. Sinds Ma de Patriottische Vereniging trotseerde zijn er zowel in het Vaticaan als in China nieuwe leiders aangesteld.
Volgens een bron nabij de Heilige Stoel heeft de Chinese regering binnenskamers aangegeven dat ze Ma zou kunnen aanwijzen als de volgende hoofdbisschop van Shanghai, een positie die nu nog vacant is, en dat ze de vrijlating overweegt van twee bisschoppen die trouw zijn aan het Vaticaan en al lange tijd gevangen zitten. Deze bron zegt verder dat een aantal mensen deze boodschap in vertrouwelijke gesprekken heeft overgebracht aan een functionaris van het Vaticaan.
De Vaticaanse bron zei dat iedere verandering in Ma’s status waarschijnlijk geleidelijk zijn, gezien de weerstand vanuit de regering van Shanghai, die nog steeds woedend is vanwege Ma’s verwerping van de officiële kerk.
De bron ging niet in op de vraag om de namen van de mensen te noemen die de berichten overbrengen aan het Vaticaan. Aangezien het Vaticaan en China geen officiële banden hebben, brengen officieuze afgezanten boodschappen over van Beijing naar het Vaticaan ofwel direct naar Rome of via het Vaticaanse Charge d’Affaires in Hongkong.
Priester Jeroom Heyndrickx van de Katholieke Universiteit Leuven, die eerder al eens heeft gediend als officieuze afgezant tussen Rome en Beijing, zei dat de afgezanten contact houden met regeringsautoriteiten of met de Communistische Partij in China.
De Vaticaanse bron: "Ik ben dit keer enigszins optimistisch. Als dit gaat gebeuren, dan zal het Vaticaan zeker toenadering zoeken tot China. Daarna acht ik een dialoog mogelijk."
China zal eerst nog openlijk moeten aangeven dat het bereid is om de dialoog opnieuw aan te gaan met het Vaticaan, en sommige minder buigzame Katholieken zijn tegen iedere aanpassing aan China.
Beijing’s impasse met de Katholieke Kerk valt ook samen met een bredere strafcampagne tegen dissidente groepen, onder wie Christenen die "huiskerken" bezoeken, juristen, academici en activisten. Deze campagne heeft geleid tot een stroom van processen en opsluitingen.
China’s Ministerie voor Religieuze Zaken heeft niet gereageerd op verzoeken om commentaar te geven.
"ER ZIJN CONTACTEN"
Paus Franciscus heeft nog niets gezegd over de impasse, maar hij vertelde de Italiaanse krant Corriere della Sera dat hij deze maand een briefwisseling had gehad met de Chinese President Xi Jinping, de eerste bevestiging dat er communicatie is geweest sinds beide mannen eind 2012 in functie kwamen. "Er zijn contacten", zei Franciscus, zonder verder uit te weiden over de uitwisseling.
Vaticaandeskundigen speculeren dat Franciscus komende zomer tijdens zijn reis door Azië een bezoek zou kunnen brengen aan Beijing. In dat geval zou hij de eerste paus zijn die Chinees grondgebied betreedt sinds de Communisten er in 1949 de macht grepen. Sindsdien zijn er geen bilaterale diplomatieke contacten meer geweest.
De nieuwe minister van het Vaticaan, Pietro Parolin, heeft ook een optimistisch geluid laten horen. In februari vertelde hij Avvenire, de krant van de Italiaanse Bisschoppenconferentie, dat hij goede hoop heeft dat "het vertrouwen en de het begrip tussen de partijen zou kunnen groeien". Hij voegde daaraan toe: "Dit zou concreet gerealiseerd kunnen worden in de hervatting van een constructieve dialoog met politieke autoriteiten" in China.
Het Vaticaan heeft niet gereageerd op verzoeken om commentaar.
De blijvende breuk echter wijst erop dat elk einde aan de impasse in de bisschoppelijke benoemingen nog lang op zich kan laten wachten. Ma’s afwijzing is nog steeds een gevoelig punt, zegt Anthony Liu Bainian, de leek die de erevoorzitter is van de Patriottische Vereniging.
In zijn eerste openbare commentaar over het geval van Ma zei Liu in een interview: "Hij misleidde de bisschoppen en bedroog de regering alsook het volk. Hoe kun je dan de verantwoordelijkheid dragen voor zo’n groot bisdom als Shanghai? Dit laat duidelijk zien dat [Ma] onder buitenlandse invloed stond."
Reuters bezocht het Sheshan-seminarie en had een ontmoeting met Ma, die vertelde dat hij weliswaar mag praten met bezoekers in het kader van zijn pastorale werkzaamheden, maar dat hij geen interviews mag geven.
BEHOEFTE AAN SPIRITUALITEIT
Voor het Vaticaan staat er in China veel op het spel: Een bevolking van bijna 1,4 miljard leeft in een samenleving dat behoefte heeft aan spiritualiteit, terwijl de beleving van het Katholicisme in Europa steeds lauwer wordt.
Er staat ook voor de Communistische Partij veel op het spel. De Katholieke Kerk is misschien wel de grootste niet-communistische instelling in China. De kerk is al in China sinds Jezuïeten missionarissen er in 1534 voor het eerst aankwamen, nog lang vë³ë³r de partij, en de kerk is groeiende.
Officieel erkent China vijf religies: Boeddhisme, Taoïsme, Islam, Christendom en Katholicisme. China houdt op deze religies toezicht door middel van verenigingen die worden geleid door de overheid. De officieel atheïstische overheid is op haar hoede voor iedere organisatie die haar morele autoriteit zou kunnen betwisten, vooral wanneer die organisatie verbonden is aan het buitenland.
Toen de Katholieke Patriottische Vereniging in 1957 werd opgericht, heeft de Communistische Partij geprobeerd om Katholieken ertoe te dwingen zich bij deze Vereniging aan te sluiten. Geestelijken en leken die weigerden om afstand te doen van hun banden met het Vaticaan, werden opgesloten, geslagen en soms zelfs vermoord. Deze strafcampagne dwong de Katholieken die trouw bleven aan de paus, om ondergronds te gaan, met als gevolg een afscheiding die nog steeds voortduurt.
Maar bijna zestig jaar staatscontrole en soms ook wrede onderdrukking is er niet in geslaagd om de ondergrondse Katholieke gemeenschap uit te roeien. China’s officiële kerk en de ondergrondse kerken hebben ongeveer even veel leden. Het aantal Katholieken bedroeg in 1988 naar schatting acht miljoen en is heden gestegen tot ongeveer twaalf miljoen, volgens Anthony Lam, een senior onderzoeker aan het Heilige Geest Studiecentrum in Hongkong, een tak van het Bisdom van Hongkong.
Volgens China’s Ministerie voor Religieuze Zaken zijn er 5,3 miljoen Katholieken die horen bij de Patriottische Vereniging, die toezicht houdt op 70 bisschoppen en bij benadering zesduizend kerken in heel China.
Maar de scheidslijnen worden steeds vager. Veel ondergrondse kerken mogen hun gang gaan met de stilzwijgende instemming van het de lokale functionarissen. Een nieuwe generatie van Katholieken, zonder datzelfde bittere verleden en die daarom minder boos zijn, gaan naar de Mis van zowel de ondergrondse als de officiële kerken.
Beijing beschouwt de wijding van bisschoppen in de ongeveer 110 bisschoppelijke zetels in China als zijn belangrijkste instrument om macht uit te oefenen over de kerk. Rome echter beschouwt de wijding van "onwettige" bisschoppen als een ontwikkeling die de Katholieke Kerk in China ondermijnt.
EEN STILLE DOOI
Ma werd in 1966 geboren uit een solide Katholiek gezin in Shanghai. Zowel zijn grootvader als zijn vader hadden graag priester willen worden maar konden dat niet vanwege de Communistische machtsgreep en de latere Culturele Revolutie van 1966 tot 1976. Ma’s familie woonde recht tegenover de St. Ignatius Kathedraal, een gotisch gebouw dat tussen 1905 en 1910 was opgericht door Franse Jezuïeten.
Ma begon samen met zijn ouders dagelijks de Mis bij te wonen in de St. Ignatius nadat China eind 1970 de religieuze controle versoepelde. Hij studeerde aan het Sheshan-seminarie en werd in 1994 tot priester gewijd, waarna hij in dienst ging van beide Katholieke kerken van Shanghai.
Ma heeft altijd samengewerkt met de officiële kerk. Hij werd gepromoveerd tot vice-voorzitter van Shanghai’s Patriottische Vereniging.
Het laatste decennium hebben de Partij en het Vaticaan geprobeerd om zich aan te passen aan elkaars standpunten over het cruciale punt van de bisschoppelijke benoemingen (behalve in 2006 toen beide kampen een conflict hadden over de benoeming van drie bisschoppen). Een bisschop in China’s officiële kerk wordt geacht te worden "gekozen" door lokale priesters, nonnen en een aantal leken, en de regering en het Vaticaan waren het meestal met elkaar eens over de keuze.
Deze regeling werd in 2010 verbroken toen de Patriottische Vereniging vier bisschoppen benoemde die niet de instemming hadden van het Vaticaan. Rome excommuniceerde drie van hen, een stap die sinds 1951 niet meer was ondernomen tegen een Chinese bisschop. Beijing noemde de excommunicaties "onredelijk en onbeleefd".
Sindsdien hebben lokale autoriteiten de door het Vaticaan benoemde bisschoppen laten begeleiden door politie om officiële kerkwijdingen bij te wonen, en andere bisschoppen die trouw bleven aan het Vaticaan voorafgaand aan de plechtigheden vastgezet.
Toch lijkt er nog steeds een bestand mogelijk. Vier juli 2012, drie dagen voordat Ma zou worden gewijd, zei een woordvoerder van de Regeringsdienst voor Religieuze Zaken dat China "bereid was om met het Vaticaan overleg te voeren over zaken waaronder ook de wijding van bisschoppen".
EEN BUITENGEWONE SITUATIE
Zeven juli 2012 was Ma’s wijding aan de beurt. In alle opzichten was het die dag een buitengewone situatie in de Sint Ignatius Kathedraal. Vele tientallen priesters en nonnen hadden zich buiten voor de kathedraal verzameld om te protesteren tegen de deelname in de ceremonie van Vincent Zhan Silu, een bisschop die loyaal was aan de Patriottische Vereniging en die was gewijd zonder de instemming van het Vaticaan.
Ma had nauw contact met Shanghai’s officiële Bisschop, Aloysius Jin Luxian, die 27 april 2013 stierf op 96-jarige leeftijd. Jin balanceerde zelf tussen Beijing en Rome, en hij stond bijna dertig jaar lang onder huisarrest, verbleef in heropvoedingskampen en in de gevangenis voordat hij tot de officiële kerk toetrad.
Jin werd na zijn vrijlating uit de gevangenis soms bekritiseerd vanwege te nauwe contacten met de regering. Maar zijn aanpassing aan de regering leek te zijn verzuurd toen Zhan één van degenen was die werd genoemd om de Mis op te dragen.
Jin organiseerde een vergadering voor priesters en nonnen uit Shanghai, en vertelde hen om "volgens hun geweten te handelen" ten aanzien van de wijding.
"Bisschop Jin was erg boos", zei Kardinaal Joseph Zen, een voormalig bisschop van Hongkong die in Shanghai is geboren. "Hij riep alle priesters bijeen en zei: ‘Ik heb alles gedaan wat ik kon, maar ze proberen nog steeds deze onwettige bisschop [Zhan] door te drukken, dus ik zal mijn uiterste best doen om deze kerel te vernederen.’"
En dat is, bezien vanuit het standpunt van de officiële kerk, ook wat er gebeurde. De Shanghaise Bisschop Jin en twee andere bisschoppen voerden het ritueel uit van de "handoplegging", dat is bedoeld om tijdens een wijding de Heilige Geest aan te roepen. Zhan en twee andere bisschoppen zouden dit ritueel eveneens uitvoeren. Maar Ma verhinderde hen om hun handen op zijn hoofd te leggen door vanuit een geknielde houding op te staan en de drie bisschoppen te omhelzen. Zhan heeft niet gereageerd op verzoeken om commentaar te geven.
Vervolgens liep Ma naar de preekstoel en zei, met een verwijzing naar de menigte buiten van priesters en nonnen: "Vandaag waren er vanuit ons bisdom verschillende broeders en zusters en priesters en nonnen vanwege een aantal redenen niet in staat om hier bij te zijn. Ik wil hen laten weten dat ik van ze hou."
Hij sprak over de behoefte om zich te richten op pastorale taken – het samenwerken met parochianen – in zijn nieuwe rol als bisschop, in tegenstelling tot de bureaucratische taken die de functie van een bisschop van de Patriottische Vereniging met zich meebrengt.
"Daarom zal het me vanaf deze wijding van vandaag niet langer gelegen komen om lid te zijn van de Patriottische Vereniging", zei hij.
NIET ZONDER ‘ECHT BEROUW’
Het is niet duidelijk wat Ma ertoe bracht om zich op die dag tegen de Patriottische Vereniging te keren. Priesters die Ma kenden zeiden dat hoewel hij nauw contact had met de officiële bisschop Jin, hij toch ook bewondering had voor de ondergrondse bisschop van Shanghai, Joseph Fan Zhongliang, die 16 maart is overleden. En beiden bisschoppen hadden bezwaar tegen de deelname van Zhan aan de ceremonie.
Liu, de erevoorzitter van de Patriottische Vereniging, die er die dag niet bij was, was woedend. In een interview zei hij: "Toen ze mij over deze kwestie vertelden, zei ik: ‘Het is genoeg, het is genoeg’". Wat Ma deed "was een schending van de kerkregels".
Op de vraag of Ma ooit nog een hoofdbisschop kan worden, zoals de Vaticaanse bron suggereerde, antwoordde Liu dat Ma een "getalenteerd persoon" was, maar "echt berouw zal moeten hebben. Hij moet eerst zijn vergissing erkennen en inzien."
Liu zei dat Beijing strenger moet zijn voor Katholieken dan voor andere religies vanwege bepaalde acties van de kerk in het verleden, waarbij hij verwees naar voormalig Paus Johannes Paulus II, die in 2000 spijt betuigde voor het geweld, de vervolging en voor de fouten in de geschiedenis van de Kerk.
"Vooral nu buitenlandse machten de ontwikkeling van China willen indammen, maken ze ook gebruik van religie om tweedracht te zaaien", zei Liu.
Het Vaticaan probeerde een diplomatieke oplossing te zoeken na Ma’s openlijke ongehoorzaamheid. In oktober 2012, drie maanden na de ceremonie in de St. Ignatius, stede Rome voor om "een nieuwe weg van dialoog" te bewandelen, met de roep om een "bilaterale commissie voor relaties", zoals die tussen China en Taiwan en tussen het Vaticaan en het communistische Vietnam.
De bedenker van het voorstel, Kardinaal Fernando Filoni, is een China-deskundige die voorzitter is van het Vaticaanse departement voor Missies. In een brief aan Beijing waarin hij zijn voorstel beschrijft, geeft Kardinaal Filoni een opsomming van de hindernissen voor betere banden: de "verscherpte controle van de staat over de Kerk" sinds 2010 en de "sterke inmenging van de burgerlijke autoriteiten bij de benoeming van bisschoppen". De opsluiting van Bisschop Ma is het "laatste zorgwekkende tekenen", schreef hij.
Filoni weigerde dit verslag van commentaar te voorzien. Afgelopen oktober vertelde hij de Italiaanse nieuwsagentschap Ansa dat hij geen reactie had vernomen van Beijing.
THE JEZUëETEN PAUS
Volgens de Vaticaanse bron duurden Ma’s "patriottische opvoedingslessen" tot augustus vorig jaar. De Patriottische Vereniging heeft ondertussen al een jaar geen bisschoppen meer gewijd. De bron noemt deze ontwikkeling een "goed signaal".
Vaticaan-deskundigen zeggen dat de verandering van leiderschap in Rome zaken kan vergemakkelijken. Ze merken op dat Paus Franciscus een Jezuïet is, de eerste paus uit de Katholieke orde die de Kerk in China heeft gevestigd. Volgens Kardinaal Filoni staat er in de kamer van Paus Franciscus een beeld van "Onze-Lieve-Vrouw van Sheshan", de Chinese icoon van de Heilige Maagd waarvan het heiligdom is gelegen bij het seminarie buiten Shanghai.
Aartsbisschop Parolin, de nieuwe minister, leidde in 2007 voor het Vaticaan de onderhandelingen met China.
"Alleen al door deze man te benoemen tot minister, geeft het Vaticaan te kennen dat het de dialoog zoekt, en ik denk dat China dat begrijpt", zei Heyndrickx uit Leuven.
Het Vaticaan heeft eerder bereidheid getoond om diplomatieke banden met Taiwan in te perken – een voorwaarde die China heeft gesteld voor het opnieuw oppakken van diplomatieke betrekkingen met de Heilige Stoel. In 2005 zei de toenmalige Vaticaanse Minister Angelo Sodano dat het Vaticaan bereid was om zijn diplomatieke kantoor van Taiwan over te brengen naar Beijing, mits China zou instemmen met de handhaving van religieuze vrijheid.
Een Taiwanese woordvoerster van buitenlandse zaken, Anna Kao, zei dat Taiwan en het Vaticaan officiële diplomatieke banden onderhouden en dat Taipei "geen bericht heeft ontvangen dat wijst op het tegendeel".
Ma blijft in het Sheshan-seminarie. Hij plaatst regelmatig berichten op het internet voor de gelovigen, meestal passages uit de Bijbel en begroetingen aan zijn kudde.
Zes december, kort na het overlijden van Nelson Mandela, citeerde de priester één van de bekendste uitspraken van de Zuid-Afrikaanse leider: "Vrijheid is ondeelbaar; is een enkel lid van mijn mensen geketend, dan zijn zij allemaal geketend, en als al mijn mensen zijn geketend, dan ben ik geketend."
Zijn verblijf, dat hij deelt met nog zes andere priesters, biedt uitzicht over een dichtbegroeid bamboebos. In een kamer hangt een foto aan de muur van emeritus Paus Benedictus XVI en staat er een kleine Chinese vlag op het bureau.
(Met medewerking van Philip Pulella in Rome, Paul Mooney en Greg Torode in Hongkong en Beijing Newsroom. Geredigeerd door Bill Tarrant)
Bron: Reuters
Foto:
Vertaling: Camiel Donkers
