Pater Samir Khalil Samir s.j. is schrijver, hoogleraar Katholieke theologie en studie van de Islam aan de Sint Joseph universiteit in Libanon en adviseur van vele kerkelijke en politieke leiders. Namens Where God Weeps en Kerk in Nood interviewde Mark Riedemann prof. Samir over de toenemende radicalisering binnen de Islam en de gevolgen hiervan voor het Westen.
Helaas zien we een toenemende radicalisering binnen de Islam. Wat zijn de oorzaken ervan en waar voert zij heen?
De radicalisering begon met de Moslim Broederschap in de jaren "20 "na het einde van de Eerste Wereldoorlog en de val van het Kalifaat in 1923-24 waarbij het Ottomaanse rijk, het laatste Moslim rijk, na 1300 jaar aan zijn einde kwam. Bijkomende factor was de secularisering van Turkije. De Moslims waren het spoor bijster. Zij vroegen zich af: wie wordt de nieuwe Kalief? Saoedi-Arabië, Egypte? Maar zij slaagden er niet in een geschikte opvolger te vinden. Een beweging kwam toen op gang met als programma: "Wij moeten de Mohammedaanse landen islamiseren. Ze zijn veel te veel verwesterd". En dit laatste was niet onjuist: hun juridische kaders waren helemaal geënt op de Franse, Zwitserse e.d. rechtsstelsels. Zo werd de Moslim Broederschap geboren. Veel kracht had zij aanvankelijk niet. Doel was alleen de samenleving om te vormen in een richting die meer recht deed aan Mohammedaanse gebruiken en opvattingen. Als politieke beweging manifesteerde zij zich voor het eerst in Egypte. Aanvankelijk wees zij geweld ondubbelzinnig van de hand, maar na verloop van tijd werd geweld onderdeel van de strijd tegen de socialistische revolutie van de Egyptische president Gamal Abdel Nasser. Moslim Broeders werden vervolgd, gevangen gezet of geëxecuteerd. Daarop begonnen zij verzet te plegen en zich als oppositie te organiseren. Van jaar tot jaar werden zij gewelddadiger.
Maar het politieke doel bleef niet tot Egypte beperkt?
We moeten niet vergeten dat in 1948 de Staat Israël werd uitgeroepen. De Arabische landen verklaarden de oorlog aan deze nieuwe staat, maar moesten het tegen dit kleine land afleggen. Ze waren diep vernederd. De schuld legden ze bij de verkwanseling van Moslim beginselen door hun landen: een revolutie was nodig. Nieuwe oorlogen werden gevoerd tegen Israël en steeds werden de Arabische landen verslagen. Onder economische invloed kwam in de jaren 1973-74 een keerpunt in de krachtverhoudingen. De vraag naar olie nam scherp toe: prijzen verviervoudigden en plotseling waren grote sommen petrodollars beschikbaar. Waar zouden olieproducerende landen als Saoedi-Arabië al dit geld voor gebruiken? Ze bouwden moskees en Islamitische centra. In Egypte financierden zij de bouw van duizenden scholen en moskees. Zij doen dit tot op de dag van vandaag.
Is er een religieus programma en, zo ja, wat stelt het zich ten doel?
Jazeker. Dat wordt gevormd door het Wahhabisme. De naam is afgeleid van Abdal Wahhab. Hij leefde rond 1780 en sloot een akkoord met prins Mohammed ibn Saud. In ruil voor steun, nam de prins de religieuze ideologie van Abdal Wahhab over. Binnen de Islam bestaan vier Soenitische, juridische denkrichtingen. De strengste heet Hanbali en deze werd in Saoedi-Arabië gevolgd. Abdal Wahhab vond zelfs deze Hanbali niet strikt genoeg en zo kwam het tot het Wahhabisme. Dit is de striktste vorm van Islam. Toen Saoedi-Arabië in het begin van de twintigste eeuw werd gesticht, werd deze vorm van Islam de staatsgodsdienst die voor iedereen verplicht is. Geholpen door zijn ruime geldmiddelen, heeft Saoedi-Arabië deze ideologie geëxporteerd en in Egypte ingang doen vinden, en in de jaren "90 ook in Algerije en Indonesië.
Simpel gezegd: wakkert het oliegeld uit de VS en Europa de expansie van een radicale Islam aan?
Precies en dit gaat ook nu nog verder. Geld is er in overvloed en dat staat in dienst van een visie en een ideologie.
De interactie tussen politiek en religie: in het westen zien we secularisering en scheiding van Kerk en staat. Is dit mogelijk in de Moslim wereld en hoe vinden we de weg naar vrede?
Voor Moslims, die niet in aanraking met secularisering zijn geweest, is almaniyyah synoniem met atheisme. Zij kunnen zich een staat zonder religie gewoon niet voorstellen. Secularisering betekent voor hen dat de religie opzij is geschoven en komt daarom overeen met atheïsme. Ik gebruik dit woord nooit in het Arabisch. Ik spreek over een "burgerlijke staat", wat niet wil zeggen dat de religie er geen plaats heeft.
Hoe moet onze benadering dan zijn?
Ik denk dat we aan Moslims en Christenen van de oosterse ritus moeten zeggen dat religie een belangrijk deel van het openbare leven vormt en dat we het zo willen houden. Een voorbeeld is Libanon waar meer religie is dan waar dan ook, maar waar alle religies worden erkend en gerespecteerd. We zouden het volgende kunnen voorstellen: we geloven allemaal in God. We hebben verschillende wegen naar God, er zijn Moslims, Christenen, Joden en nog anderen. Het voorstel luidt als volgt: we komen niet aan religie want die is te diep met onze ziel verweven. Maar we verlangen burgerschap. We zijn allen staatsburgers en we willen gelijkheid.
Is het te laat? Christenen trekken weg uit het Midden Oosten. Kan deze trend nog worden omgebogen?
Jazeker. Daar ligt onze hoop en dat is zeer belangrijk. We zouden graag, voor het te laat is, ‘stop" zeggen; we hebben als Christenen een plan, niet een Christelijk plan maar een plan voor iedereen. Het plan is: alstublieft, u allen die bereid bent dit plan in praktijk te brengen, ga niet weg, ongeacht of u Moslim, Christen of Jood bent. Laten we samen een maatschappij opbouwen die stoelt op mensenrechten.
€¦Want vandaag het Midden Oosten, morgen Europa en de Verenigde Staten.
€¦ want als we er vandaag niet aan beginnen en u ons niet helpt dit plan tot uitvoering te brengen, dan moet u zich in Europa en de VS gewaarschuwd weten dat de radicale Moslims nu nog hier, maar morgen bij u zullen zijn. Zij zullen u heftig kritiseren als kolonialen en imperialisten; termen die vaak worden gebruikt, want zij zijn zo gemakkelijk. U krijgt het etiket opgeplakt van de booswicht; u hebt ons in deze situatie gebracht en nu zullen we wraak op u nemen.
Maar geweld kan geen antwoord zijn€¦
We kunnen een ideologie niet met bommen bestrijden. Zij roepen alleen nog maar meer woede op bij mensen die toch al een hevige afkeer voelen. Hoe meer we zogenaamde "terroristen" doden, hoe meer anderen zich zullen verdringen om hun plaats in te nemen, want zij zien deze acties niet als terrorisme. Voor hen zijn zij een eer, de enige eer die zij kunnen behalen want zij worden in eigen land maar al te vaak naar de zelfkant gejaagd. Nu hebben ze gelegenheid te zeggen: "wij zijn martelaren. We gebruiken het woord "martelaar" Shahid iedere dag.
Wat moet dan het antwoord zijn?
Wat wij, Christenen alsmaar herhalen: de zin van ons leven is vrede brengen, recht doen aan armen, aan vrouwen, aan iedereen. Bijvoorbeeld een onderwijssysteem bieden waarvan niet alleen de rijken de vruchten plukken. Egypte heeft een van de slechtste onderwijssystemen in de wereld. Na negen jaar verplicht onderwijs, komen leerlingen uit school zonder te kunnen lezen of schrijven. Ik stond in de jaren "70 onder de socialistische regering in Egypte, aan het hoofd van onderwijs en kwam tot de ontdekking dat in die tijd minstens de helft van de jeugd en vooral jongens, niet kon lezen of schrijven. Er zijn zogenaamde model scholen. Die heb ik als regeringsvertegenwoordiger ook bezocht. Daar krijgt misschien 10 tot 20% van de leerlingen onderwijs, maar voor de anderen is het te laat. Het sleutelwoord is ‘samen bouwen" omdat we weten dat we in ons eentje niet in staat zijn de hele maatschappij te veranderen.
U zei ‘samen"€¦
Samen€¦ dat wil zeggen dat de oplossing vreedzaam moet zijn, ze kan niet met geweld worden bereikt. We moeten beginnen met een politiek concept. Ten eerste moet er een einde komen aan de oorlog tussen Palestina en Israël. We zullen steun geven aan een twee-staten oplossing. Eë©n staat zou de ideale oplossing zijn, maar na 60 jaar oorlog, lijkt dat op dit moment niet te realiseren. Dan maar twee staten, met afgebakende grenzen. We zullen een generatie nodig hebben om hier aan te wennen. De grenzen moeten niet door muren worden afgegrendeld, maar een vrij verkeer van mensen mogelijk maken. Hetzelfde geldt voor Irak. Er moet vrede komen tussen Soeni en Shia Moslims. Ik draag deze gedachten uit bij Moslims. Zo kunnen we samen in vrede ons concept gestalte geven, gebaseerd op sociale rechtvaardigheid, want dit gebod is te vinden in de Koran, de Bijbel en is het ideaal voor zowel Christenen, Moslims als Joden. Wij dragen dit gemeenschappelijke concept uit. We beginnen. Maar het mag geen Islamitisch concept zijn, want dit zou gemanipuleerd kunnen worden. De Grondwet die ons voor ogen staat, is geïnspireerd door de religie en zal op verschillende wijzen erkenning van God bieden en gestoeld zijn op mensenrechten. Libanon zou model kunnen staan, ook al is het geen volmaakt model, maar we kunnen er toch ideeën aan ontlenen. En we moeten blijven doorgaan, stap voor stap. Het zal meerdere generaties in beslag nemen.
Maar is het te realiseren?
Ik denk dat we het kunnen realiseren. We zullen de rijkere landen nu eens vragen ons te helpen en hen dan weer steunen om een maatschappij van vreedzame co-existentie op te bouwen. De koning van Arabië zou het systeem graag aanpassen. Hij stichtte een universiteit voor mannen en vrouwen; kunt u zich zoiets voorstellen in Saoedi-Arabië met de koning als drijvende kracht? Hij ligt onder vuur van de Mullahs, van de shaykh€¦ maar hij houdt aan zijn koers vast.
